İqtisadi təcrid vəziyyətində olan dövlətlərin SİYAHISI – Növbə hansı ölkənindir?

Rusiya-Ukrayna müharibəsi başladıqdan sonra rəsmi Moskva ABŞ və Qərbin ciddi təzyiqi ilə üzləşdi. 2022-ci ildən sonra ruslara qarşı sanksiyaların sayı çoxaldı. Burada əsas məqsəd ölkə iqtisadiyyatını zəiflətmək və ya tamamilə məhv etməkdir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda sanksiyalara ən çox məruz qalan ölkələr siyahısında Rusiya birinci yerdədir. Lakin dünya praktikasına nəzər salsaq, görərik ki, sanksiyalar təzyiq medodu kimi nadir hallarda nəticə verir. Kuba, İran, Şimali Koreya, Venesuela və Suriya kimi dövlətlət uzun illərdir sanksiyalar altında yaşayıb.
KONKRET.az iqtisadi təcrid vəziyyətində olan ölkələrin Qərbin xarici təzyiqlərinə necə müqavimət göstərməsindən və yeni inkişaf yolları tapmasından bəhs edən silsilə yazılar dərc edəcək.
I hissə
Sanksiyalara məruz qalan və bundan ən çox əziyyət çəkən ölkələrdən biri də Kubadır.
ABŞ-nin Kubaya qarşı dünyanın ən uzunmüddətli sanksiyalarını tətbiq edib. Azsaylı sosialist ölkələrindən biri son 62 ildə demək olar ki, tam təcrid vəziyyətində qalıb. Bununla belə, Kuba hakimiyyəti, iqtisadiyyatdakı obyektiv çətinliklərə baxmayaraq, inqilabın qazanclarından əl çəkmir və "imperialistləri" razı salmaq üçün "xalq" kursunu dəyişməyə tələsmir.
7 avqust 1960-cı ildə minlərlə insan Havanadakı "Plaza de la Revolucion" meydanına toplaşmışdı. Xalq qarşısında Fedel Kastro çıxış edəcəkdi. Gənc siyasətçi Kubada yeni səhifə açacaq qərar elan etməyə başladı. Belə ki, söhbət milliləşdirmədən gedirdi. ABŞ prosesləri izləyirdi. Bir aydan az müddətdə Senat Xarici Yardım Aktına Kubaya hər hansı iqtisadi dəstəyin göstərilməsini birbaşa qadağan edən düzəlişləri təsdiqlədi. Bunun ardınca ərzaq və dərman istisna olmaqla, ölkəyə istənilən malın tədarükünə embarqo qoyuldu. ABŞ sanksiyalara əməl etməyən ölkələri və şirkətləri təhdid edirdi.
1962-ci ildə ABŞ prezidenti Con Kennedi tam ticarət blokadası haqqında fərman imzaladı. Kuba Raket Böhranı fonunda SSRİ Kubada nüvə başlıqları olan raketləri yerləşdirməyə başlayanda ada ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alınıb və bu, az qala Sovet donanması ilə açıq toqquşmaya gətirib çıxaracaqdı. İki il sonra Amerika Dövlətləri Təşkilatı embarqoya qoşuldu və Kuba bütün ticarət yollarından tamamilə təcrid olundu.
Kuba raket böhranı SSRİ ilə ABŞ arasında, demək olar ki, nüvə müharibəsinə çevrilmiş diplomatik və hərbi qarşıdurmadır. 1961-ci ildə ABŞ Türkiyəyə nüvə silahı yerləşdirdi və oradakı hərbi mövcudluğunu artırdı. Buna cavab olaraq Sovet İttifaqı 1962-ci ildə Kubada nüvə başlıqları daşıya bilən ballistik raketləri gizli şəkildə yerləşdirməyə başladı.
Bundan xəbər tutan amerikalılar Kubanın dəniz blokadasını təşkil etmək qərarına gəliblər. Sovet İttifaqı təhdidlərə məhəl qoymadı, ABŞ-nin müdaxilə hazırladığını bəyan etdi və öz donanmasını Karib dənizinə göndərdi. Bu, açıq münaqişəyə gətirib çıxardı: ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus təyyarə Kuba səmasında vuruldu və sovet sualtı qayığı B-59 dərinlik ittihamları ilə səthə çıxmağa məcbur oldu. Ölkələr nüvə zərbələri mübadiləsinin bir addımlığında idi. Riskləri qiymətləndirən ABŞ prezidenti Con Kennedi Sovet rəhbərliyinə Kubanın hərbi (lakin ticarət deyil) blokadasının qaldırılması və raketlərin Kubadan çıxarılması müqabilində Türkiyədən raketlərin çıxarılması təklifi göndərdi. SSRİ razılaşdı, böhran bitdi.
Amerika Kuba iqtisadiyyatının oksigeni tamamilə kəsməli idi, lakin Sovet İttifaqı ilə yaxşı münasibətlər kubalılara bu zərbəyə tab gətirməyə imkan verdi. SSRİ hər il Kubaya üç milyard dollara yaxın yardım edir, zəruri mallar verirdi.
Bu arada sanksiyalar artmaqda davam edirdi. Kuba müxalifətinə qarşı repressiya və Karib hövzəsindəki hərbi fəaliyyət ABŞ-ni bir sıra əlavə məhdudlaşdırıcı tədbirlər görməyə məcbur etdi, onların çoxu hələ də qüvvədədir.
1966-cı ildə ABŞ vətəndaşlarının xüsusi icazəlilər istisna olmaqla, Kubaya girişi qadağan edildi. Həmçinin 1980-ci ildə ölkə terrorizmin dəstəkçisi və himayədarı elan edildi. Kuba rəhbərliyi bütün dünyada sosialist inqilabları hazırlayırdı. Hərbi ekspertlər Anqola və Qrenadada üsyançılara təlim keçib, Avropa koloniyalarına silah və texnika göndəriblər. İkiqütblü dünyada Qərb ölkələrinin reaksiyası proqnozlaşdırıla bilərdi, lakin SSRİ-nin dağılmasına qədər bu problemlər sosialist tropik cənnətini çox az narahat edirdi. Yenidənqurma dövründə də Kastro Rusiyanın köməyinin əbədi olacağına ümidini itirmədi.
1992-ci ildə ABŞ Konqresi Kubanın Azadlıq və Demokratik Həmrəylik Aktını qəbul etdi. Bununla da valyutaya çıxışı məhdudlaşdırmaq üçün Kubaya pul köçürmələrinə qadağa qoyub. Məsələ burasındadır ki, müxtəlif vaxtlarda ölkədən qaçan bir çox kubalılar xaricdən qohumlarına kömək edərək hər ay Kubaya yüz minlərlə dollar pul göndərirdilər ki, bu da ən azı ölkədə valyuta ehtiyatlarının toplanmasına şərait yaradırdı. Ağ Ev həmçinin Kubaya kredit və ya digər yardım göstərən beynəlxalq qurumları maliyyələşdirməyi dayandırmaqla hədələyirdi. Elə həmin il rəsmi Vaşinqton Kuba ilə əlaqəli olan gəmilərin 180 gün müddətinfə limanlarına girməsini qadağan etdi. Bu da demək olar ki, Kubaya ərzaq və dəriman idxalına "stop" qoydu. Bununla da sözügedən ölkə ən çətin dövrlərini yaşamağa başladı. Kubalılar bu dövrləri ölkə tarixində ən çətin dövr kimi xatırlayırlar. Uzun müddət işıq yox idi, qida rasionu bir neçə dəfə kəsildi, dərman çatışmazlığından ölüm halları artdı. Kuba 1990-cı illərin əvvəllərində iqtisadi böhrandan çıxmağa başladı. Ölkə iqtisadiyyatın idarə edilməsinin yeni üsullarını axtarılırdı. 1994-cü ildə iqtisadi çöküş artıq dayandı və ölkə yavaş-yavaş bərpa olunmağa başladı.
Hökumət turizmə, ticarətin liberallaşdırılmasına və azad iqtisadi zonaların açılmasına arxalandı. Müasir mehmanxanalar yarandı, idxal kanalları genişləndi, gömrük nəzarəti zəiflədi. Ölkə Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil oldu, xarici şirkətlərə (əsasən çinlilərə) bizneslə məşğul olmağa icazə verildi, "Mariel" limanında vergidən azad rejim elan edildi. Eyni zamanda, hakimiyyət bir şüarı hər zaman xatırladırdı: "bu, sosializmdən geri çəkilmək deyil, yalnız sağ qalmaq üçün zəruri olan müvəqqəti tədbirlərdir".
Lakin burada da ABŞ Kubaya müdaxilə etmək üçün əlindən gələni etdi. Ağ Ev Amerika vətəndaşlarına Kubaya üç ildə bir dəfədən çox səfər etməyi və ya orada gündə 50 dollardan çox pul xərcləməyi qadağan edib. Amerika Birləşmiş Ştatlarının sakinləri adaya rəsmi səyahət etmək üçün xüsusi icazə tələb edirdilər. Müəyyən edilmiş qaydaları pozduğuna görə həbs riski var idi. Buna baxmayaraq, kubalılar bir həll tapdılar: sərhədi keçmək üçün amerikalılara möhür vurmağı dayandırdılar. Onlar da öz növbəsində başqa ölkələrdən sərnişin gəmilərinə bilet alıb, arzu olunan valyutanı ölkəyə gətirirdilər.
Daha dramatik dəyişikliklər artıq 2000-ci illərdə baş verdi. Ağır xəstələnən Fidel Kastro əvvəlcə gizli, sonra isə rəsmi olaraq hakimiyyəti kiçik qardaşı Raula keçirdi. 2008-ci ildə Raul Kastro Dövlət Şurasının rəhbəri, 2011-ci ildə isə Kuba Kommunist Partiyasına rəhbərlik edib.
Vətəndaşlara mobil telefon almaq, internetdən istifadə etmək və avtomobil icarəyə götürmək icazəsi verildi. Tezliklə kiçik və orta biznes leqallaşdırıldı, bürokratiya azaldı. Fermerlərə öz məhsullarını planlaşdırmaq, şəhər sakinlərinə isə mənzilləri özəlləşdirmək imkanı verilib. Raul Kastro yeni islahatları sosialist sistemin xilası hesab edirdi. O, əhalini və partiyanı islahatları dəstəkləməyə çağıraraq tez-tez qeyd edirdi ki, "inqilabın gələcəyi tarazlıqdadır". Bunun fonunda Amerika sanksiyalarının tədricən yumşaldılmasına başlanılıb. 2015-ci ildə ABŞ prezidenti Barak Obama Kuba ilə diplomatik münasibətləri bərpa etdi. ABŞ-dan gələn səyahətçilərə adada daha çox pul xərcləməyə icazə verildi və humanitar missiyalar, turizm və maliyyə fəaliyyətləri qarşısındakı maneələr aradan qaldırıldı.
Eyni zamanda, digər ölkələr də Havanaya qarşı sanksiyalardan imtina edirdilər. Avropalı siyasətçilər ABŞ-nin embarqonu ləğv etməyə və respublikanı yarı yolda qarşılamağa çağırmağa başladılar. Onlara Rusiya, Çin və beynəlxalq insan haqları təşkilatları qoşulub. Xüsusilə, 2014-cü ildə Rusiya Havananın SSRİ-yə olan 31,7 milyard dollar borcunu bağışladı. Respublika sadəcə olaraq onu ödəyə bilmədi. Hətta Roma Papası, Moskva və Ümumrusiya Patriarxı adalılara iqtisadi yardımın və blokadanın aradan qaldırılmasının tərəfdarı idilər. Dini liderlər yarım əsrdən artıqdır ki, yüz minlərlə insanın siyasətdən əziyyət çəkməsini əxlaqsızlıq adlandırıblar.
Lakin ABŞ-də Donald Trampın hakimiyyətə gəlməsi ilə vəziyyət yenidən mürəkkəbləşdi. Respublikaçı prezident sələfinin addımlarını səhv hesab edib və 2017-ci ildə embarqonun davam etdiriləcəyini bəyan edib. İki il sonra o, Kubaya kruiz gəmilərinin səfərlərini və adaya özəl, həmçinin korporativ təyyarələrin uçuşlarını qadağan edildi. Lakin bu vaxta qədər Kuba blokada ilə mübarizə yollarını artıq tapmışdı. Yeni tərəfdaşlar ölkə üçün bu vəzifəni xeyli asanlaşdırdılar, lakin Kuba hakimiyyəti də sürətlə dəyişən dünyada mövcudluğa uyğunlaşaraq qeyri-standart həll yollarına müraciət etmək məcburiyyətində qalırdı.
Hər səhər Kubadakı turistlər Karib adalarına tanış olan mənzərəni müşahidə edirlər: yüzlərlə balıqçı qayıqları və taxta şkalar dənizə axışır. Kənardan belə görünə bilər ki, balıqçılıq həvəsi xroniki qida çatışmazlığı şəraitində özümüzü qidalandırmaq üçün sadəcə bir yoldur. Amma kubalı balıqçılar balıqla heç maraqlanmırlar. Onların gəmilərin anbarları bütün dünyada tələbat olan və sanksiyalara görə qıt olan Kuba siqarları ilə doludur. Bu biznes o qədər uğurludur ki, Kuba siqarlarını ABŞ-yə idxal etmək ciddi cinayət hesab olundu. Obamanın dövründə tütün idxalı müvəqqəti bərpa olundu, lakin bir neçə il sonra yenidən qadağan edildi. Siqar qaçaqmalçılığı əslində dövlət-özəl tərəfdaşlıqdır. Ölkəyə idxal üçün valyuta lazımdır, vətəndaşlar üçün isə qaçaqmalçılıq yaxşı pul qazanmağın bir yoludur. Kuba hakimiyyəti isə buna göz yumur, çünki hökumət daim valyuta ehtiyatlarını artırmaq üçün yeni yollar axtarır.
Kuba nikel, manqan filizləri və fosforitlərin ən mühüm ixracatçılarından biridir. 2000-ci illərin əvvəllərində adada neft kəşf edildi və sadə emal kompleksləri meydana çıxdı. Respublika xaricə kömür və bal satır. İxrac gəlirinin əsas mənbəyi isə siqar tədarükü oldu. Lakin bu, təbii ki, əhalinin tələbatını tam ödəmək üçün kifayət etmirdi. Sanksiyalar sərmayə çatışmazlığı səbəbindən ölkədə müasir istehsalın inkişafına mane olur və Kuba sadəcə olaraq Rusiya, Çin və Avropa İttifaqından texnologiya idxal edə bilmirdi. Vətəndaşların alıcılıq qabiliyyəti də ehtiyaclarından xeyli geri qalır.
Və burada yerli əhalinin "libreta" adlandırdığı yaxşı köhnə kart sistemi köməyə gəlir. Hər bir kubalı hər ay nominal qiymətlərlə müxtəlif ərzaq və ilkin tələbat mallarını almaq hüququna malik idi. İlk kartlar 1962-ci ildə Kubada təqdim edildi.
Hər bir Kuba vətəndaşı doğulduğu andan yaşadığı yerdəki mağazaya qeydiyyata alınır. Onun vasitəsilə gündəlik çörəyini dövlətdən aylıq ərzaq paketi şəklində alır. Məsələn, 2017-ci ildə bura üç kiloqram düyü, yarım kiloqram lobya, bir kiloqram makaron, iki kiloqram şəkər, bir şüşə soya yağı, yarım kiloqram qəhvə, onlarla yumurta, duz, toyuq, balıq daxil idi. Uşaqlar, hamilə qadınlar və xroniki xəstəlikləri olan insanlar üçün əlavə rasionlar verilir: süd tozu, soya yoqurtu, meyvə kompotu. Dövlət həmçinin kubalıları ev sobasının növündən asılı olaraq kömür, kerosin və ya qaz balonları ilə təmin edirdi.
Bu tədbirlər əhalinin iqtisadi problemlərini tam həll etmirdi, ancaq vətəndaşın müəyyən səbəblərdən gəlirsiz qalması və pərakəndə qiymətə nə isə ala bilməyəcəyi halda sığorta rolunu oynayırdı.
Bunun fonunda ölkə pul yığmaq və qazanmaq üçün qeyri-ənənəvi imkanlar axtarırdı. Xüsusilə, 2021-ci ilin avqustunda Kuba kriptovalyutanı qanuni ödəniş kimi leqallaşdırdı. Bununla belə, onun istehsalı rəqəmsal cihazların banal çatışmazlığı və elektrik enerjisinin xroniki kəsilməsi ilə məhdudlaşır. Hakimiyyət bərpa olunan enerji mənbələrinə – xüsusən də günəş panellərinə keçməyə çalışsa da, bu hələ problemi həll etmirdi. İndiyədək Kubanın elektrik enerjisinin 96 faizi qalıq yanacaqlardan əldə edilir.
2010-cu ildə ölkə yeni konstitusiya qəbul etdi. Prezident və baş nazir postları meydana çıxdı, dövlət başçısı üçün hakimiyyət müddətinə məhdudiyyətlər, şəxsi azadlıqlar genişləndi, senzura zəiflədi. Buna baxmayaraq, əsas konstitusiya prinsipləri dəyişməz qaldı: cəmiyyətin sosialist modeli, iqtisadiyyata dövlət nəzarəti, partiyanın aparıcı rolu, rəsmi kommunist ideologiyası.
Buna baxmayaraq, yeni liderlər iqtisadi müstəvidə bəzi təcili dəyişikliklər etmək məcburiyyətində qaldılar. 2021-ci ildə Kuba hökuməti rəsmi olaraq iki valyutanın paralel dövriyyəsi sistemini ləğv etdi: ABŞ dollarına nisbətdə 24:1 məzənnəsi olan Kuba pesosu və formal olaraq dollara ekvivalent olan konvertasiya olunan pesosu.
İkili sistem dövlət subsidiyaları ilə aparılan əməliyyatların şəffaflığını təmin etmədi və milli valyutanın real bazar məzənnəsinə effektiv təsir göstərməyə imkan vermədi. Sərt peso keçmişdə qaldı, bu iqtisadi transformasiyaya doğru daha bir addım idi. Lakin islahat bir sıra zəruri malların bahalaşması və əhali arasında narazılıqla nəticələndi. 11 iyul 2021-ci ildə minlərlə insan Havana, Santyaqo, San Antonio de los Banos və digər şəhərlərin küçələrinə çıxdı. Ən aqressiv etirazçılar həbs olundu, lakin kütləvi repressiyalar olmadı.
Migel Diaz-Kanel gözləyirdi ki, islahatlar fonunda ABŞ prezidenti Co Bayden Donald Trampın sərt qərarlarını yumşaldacaq – Demokratlar həmişə kubalıların problemlərinə daha loyal olublar. Lakin zərbə gözlənilməz yerlərdən gəldi. İğtişaşlardan sonra Mayamidəki Kuba-Amerika icmasının liderləri Ağ Ev rəhbərindən heç bir halda kommunistlərin göstərişinə uymamağı və məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması ilə razılaşmamağı tələb ediblər. Bayden rəsmi olaraq Kuba hakimiyyətinin hərəkətlərini pislədi, Kuba xalqına kömək etməkdən imtina etdi.
Rusiya Kubaya vaxtaşırı humanitar yardım göndərdi. Çin də kənarda dayanmırdı. O, adada nikel və neft yataqlarının işlənməsinə sərmayə qoyur, tibbi məhsullar və zəruri malları ucuz qiymətə satır. 2021-ci ilin sonunda Hanoy, koronavirus peyvəndi istehsalı üçün Havanaya bahalı avadanlıq köçürdü və kənd təsərrüfatına və bilik tutumlu sənayelərə investisiya etmək niyyətindədir.
İllər keçdikcə ABŞ anladı ki, sanksiyalar rejimi zəiflətmək üçün uğurlu vasitə deyil. Ona görə də zaman keçdikcə, bəzi qadağalar ləğv olundu. 2022-ci ildə qrup və təhsil səfərlərinə, konfranslarda iştirak etmək üçün ölkəyə səfərlərə icazə verilib, həmçinin qohumlar arasında pul köçürmələrinə tətbiq edilən məhdudiyyət ləğv edilib. Bundan başqa, uçuşləra da icazə verilmişdi.
Məlik Məlikov,
KONKRET.az