Əfqanıstanda hakimiyyəti ələ keçirən "Taliban"la bağlı BİLMƏDİKLƏRİNİZ - DƏHŞƏTLİ FAKTLAR

Sovet işğalı bitdikdən sonra ölkədə vətəndaş müharibələrinin getdiyi bir vaxtda səhnədə öz yerini tutan və Əfqanıstanın son 25 ilində iz qoyan, dünən isə ölkədə hakimiyyəti ələ keçirən "Taliban" təşkilatı necə yaranıb və əsas hədəfləri nələrdir?
"Taliban" necə quruldu?
Ərəbcə talib (tələbə) sözünün çoxluğu olan "Taliban" (tələbələr) adını qəbul edən təşkilat, 1994-cü ildə ölkənin cənubunda Molla Ömər Ahundun rəhbərlik etdiyi təxminən 50 mədrəsə tələbəsi ilə qurulub. Əslən Qəndəhardan olan Molla Ömər bir müddət Pakistanda bir mədrəsədə, sonra isə Qəndəharın şimalındakı Meyvend qəsəbəsində təhsil alıb. Sovet işğalına qarşı mübarizə aparıb.
Ənənəvi Əfqanıstan cəmiyyətində tez bir zamanda dəstək qazanan və yüksələn qrup, məqsədini Sovet müharibəsi əsnasında ortaya çıxan sərkərdələrdən və sonra başlayan vətəndaş müharibələrindən xilas olaraq müəyyənləşdirib.
Quruculuq fəlsəfəsini də Əfqanıstanda İslama əsaslanan bir idarə gətirmək olaraq təyin etdi.
Yaradılmasından bir neçə ay sonra, əsasən mədrəsə və şəriət məktəbi şagirdləri olan döyüşçülərin sayı 20 minə çatıb. Tezliklə Darul Ulum Hakkaniye mədrəsəsinin əhəmiyyətli bir hissəsi, Mevlana Samiul Hakın başçılıq etdiyi Pakistanlı Puştun etnik mənşəli tələbələr yenidən təşkilata qoşulub. Tələbə hərəkatının üzvlərinin əksəriyyəti ölkənin cənubundakı Puştun əsilli insanlar və Pakistandakı mədrəsələrdə təhsil alan qaçqın ailələrinin uşaqlarından ibarət idi.
"Taliban" hardan maliyyələşir və necə silahlandırılır?
Analitiklərə görə, Pakistan Kəşfiyyat İdarəsi (ISI) şübhəsiz ki, təşkilatın qurulduğu gündən bu yana ən böyük dəstəkçiləri və bələdçisi olub. Mütəxəssislər bildirirlər ki, həm hərbi hazırlıq, həm də maliyyə dəstəyi birbaşa ISI tərəfindən verilir.
"The Washington Post" taliblərin narkotik ticarəti kimi qeyri-qanuni yollarla pul qazandıqlarını və bəzən girov saxlayıb pul almaq üçün (fidyə) adam oğurluğuna əl atdıqlarını yazıb.
Mütəxəssislər qrupu dəstəkləyən və faydalı hesab edən bir çox insanın təşkilata pul bağışladıqlarını da söyləyirlər.
Bildirilib ki, təşkilatın çox pula ehtiyacı yoxdur. Ən böyük xərci maaş, silah və təlimin apardığı deyilir. Hesabatda Əfqanıstanın silahla dolu olduğunu və "Taliban"ın tez-tez onları oğurladığını yazıb.
Bundan əlavə, bəzi silahlar hədiyyə edilir, digərləri isə alınır.
Dəstək olan ölkələr
Səudiyyə Ərəbistanı yarandığı andan etibarən hər zaman "Taliban"ı dəstəkləməkdə ittiham olunur. ABŞ Dövlət Departamentinin hesabatlarına görə, "Səudiyyə donorları dünya miqyasında sünni terrorçu qrupları üçün ən əhəmiyyətli maliyyə mənbəyidir və Səudiyyə Ərəbistanı "Əl-Qaidə", "Taliban" və digər cihadçı təşkilatlara maliyyə dəstəyinin kritik bazası olaraq qalır".
Qətər. 2013-cü ildə ABŞ və Əfqanıstan hökumətinin razılığı ilə Qətər "Taliban"a ölkə daxilində diplomatik və siyasi ofis qurmasına icazə verib. Digər ölkələr də sülh danışıqlarını asanlaşdırmaq üçün bu qərarı dəstəkləyiblər.
2017-ci ilin iyul ayında o vaxt Səudiyyə Ərəbistanı Qətərlə şiddətli bir qarşıdurma içərisində olarkən, iddia edilir ki, ölkə "Taliban" da daxil olmaqla cihadçı terror qruplarını çox dəstəkləyib.
Rusiya. ABŞ rəhbərliyi və Əfqanıstan hökuməti tərəfindən "Taliban" silahlı qüvvələrini silahlandırmaqda günahlandırılır. Lakin tərəflərin iddialarını təsdiqləyəcək heç bir ictimai sübut yoxdur və bir çox müstəqil ekspertlər Rusiyanın hər hansı bir şəkildə təşkilata maliyyə dəstəyi verdiyinə şübhə ilə yanaşırlar.
Çin. Əfqanıstan Xarici İşlər Nazirliyinin beynəlxalq əlaqələr üzrə müşaviri Malek Setiz, "Çin Kabildə yeni hökuməti həm maliyyə, həm də siyasi cəhətdən dəstəklədiyi halda, "Taliban" hökuməti ilə də qeyri-rəsmi əlaqələri var" deyə açıqlama yaydı. Çin Xarici İşlər Nazirliyi bu iddiaları nə inkar edir, nə də qəbul edir.
Qəndəhar ələ keçirildi
Təşkilat qurulduqdan qısa müddət sonra Əfqanıstanın ikinci böyük şəhəri olan Qəndəhara hücum edib. 3 noyabr 1994-cü ildə tələbə təşkilatı Pakistanla sərhəddə heç bir ciddi müqavimət görmədən şəhəri nəzarətə götürdü. Bu, həm də Kabilin zəif mərkəzi hökumətinə ilk zərbə idi. 1995-ci ildə "Taliban" ölkənin 12 şəhərini nəzarətə götürdü. Korrupsiya və rüşvətxorluğa qarşı mübarizə aparan qrupun populyarlığı günü-gündən artdı. Fəth etdiyi şəhərlərdə qanunsuzluqlar aradan qaldırılmağa başladı və təhlükəsizlik quruldu.
Təşkilat Kabilə yerləşir
Ölkənin cənubundakı Puştun əhalisinin sıx məskunlaşdığı şəhərləri heç bir ciddi müqavimət görmədən birləşdirən "Taliban" 1995-ci ildə Kabilə çatıb. Paytaxtın nəzarətini ələ keçirmək üçün şəhəri 3 fərqli nöqtədən bombalayıb. Ancaq Sovet İttifaqına qarşı müqaviməti ilə dünyaya səs salan Əhməd Şah Məsudun başçılıq etdiyi qüvvələr burada "Taliban" qruplaşmasını ağır məğlubiyyət uğradıblar.
Pakistan və bəzi Körfəz ölkələrindən maliyyə və silah dəstəyi aldığı bildirilən "Taliban" 1996-cı ilin sentyabrında Kabilə hücum hazırlıqlarına başlayıb.
Qanlı küçə müharibəsinə girmək istəməyən tacik komandiri Əhməd Şah Məsud 26 sentyabr 1996-cı ildə bütün qüvvələrini Kabildən çıxarıb.
Əfqanıstan İslam Əmirliyi quruldu
Hakimiyyət boşluğundan istifadə edən "Taliban" döyüşçüləri 27 sentyabr 1996-cı ildə Kabilə daxil oldular. Əvvəlcə BMT binasına sığınan keçmiş prezident Məhəmməd Nəcibullah Əhmədzay və qardaşı Şahpur Əhmədzay edam edildi.
Paytaxt alınana qədər milis quruluşu olan "Taliban" bu tarixdən etibarən öz hökumətini qurduğunu açıqladı. Adını Əfqanıstan İslam Əmirliyi, qurucu lideri Molla Öməri isə Emirel Müminin (Möminlərin Əmiri) elan etdi. Bayraq dəyişdirildi. Molla Ömər adına məscidlərdə xütbə oxundu.
Əfqanıstanı yaxından izləyən mütəxəssislərə görə, "Taliban" o vaxtdan Pakistanın bölgədəki maraqları üçün vəkalət savaşı verən bir təşkilata çevrildi.
Pakistan Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Səudiyyə Ərəbistanı "Taliban"ı rəsmən tanıdı.
"Taliban"ın bəzi qaydaları
Əvvəlcə nisbətən yumşaq bir görünüşə sahib olan təşkilat Kabilin alınmasından sonra çox sərt qaydalar tətbiq etməyə başladı.
Şəriətə əsaslanan konstitusiya sistemi qüvvəyə mindi. Hənəfi məzhəbinə üstünlük verildi.
Gündəlik həyatda şəriət təcrübəsini izləmək üçün Emr-i bil Maruf Nazirliyi (Yaxşılığı sifariş) yaradıldı.
Həyatın bütün təbəqələrindən təcrid olunmuş qadınlara işləmək, qızları məktəbə göndərmək və təhsil almaq qadağan edildi.
Qadınlara baş örtüyü, kişilərə isə təkkə və saqqal məcburi edildi.
Saqqal kəsənlərə 6 aydan başlayaraq həbs cəzası verildi. Üzləri görünən qadınlar qamçılandı.
Əfqanıstan Televiziyasının yayımı dayandırıldı, fotoşəkil də daxil olmaqla hər cür vizual yayım və musiqi qadağan edildi.
Kişilər evlərinə ən yaxın məsciddə gündə 5 dəfə namaz qılmalıdırlar.
Səbəbsiz məscidə getməyənlərə ağır sanksiyalar tətbiq edildi.
Namaz vaxtlarını bilməyənlər qamçılandı.
Bütün məktəblər mədrəsələrə çevrildi. Dərsliklərdəki şəkillər məhv edildi.
Mədrəsələrdə 3-cü sinifdən başlayaraq bütün şagirdlərdən ən azı 3 metrlik sarıq taxmaq tələb olundu.
Ələ keçirilən bütün kompüterlər televizor hesab edilərək sındırılmışdı.
"İslam dövlətinə qarşı çıxanlar" xain elan edildi və edam olundu.
Xüsusilə müxtəlif mücahid qruplarının üzvləri tutulduqda şər və fitnə hökmü altında edam edildi.
Bir çox insanın müxtəlif səbəblərdən əlləri kəsildi.
Bir çox edam və baş kəsmə cümə namazından sonra həyata keçirilmiş və xalqa göstərildi.
Kəsilmiş əllər şəhərin mərkəzində nümayiş etdirildi.
Puştu dili rəsmi qurumlarda məcburi idi.
Qadınlara baxıla biləcəyi səbəbiylə ictimai nəqliyyat vasitələrindəki güzgülər götürüldü.
Şimal İttifaqı ilə müharibə və Məzari-Şərifin tutulması
"Taliban" Kabili ələ keçirdikdən sonra digər qruplar ölkənin şimalındakı Məzari-Şərifi müvəqqəti paytaxt elan etdilər. Bürhanəddin Rabbaninin rəhbərliyi altında bir araya gələn və Şimal İttifaqı olaraq əllərində tutduqları şəhərləri itirməmək üçün "Taliban"la mübarizəyə başladılar. "Taliban" 1997-ci ildə Məzari-Şərifə hücum etdi. Xalqın müqaviməti ilə üzləşən təşkilat burada təxminən 10 min döyüşçüsünü itirdi. 7000-ə yaxın "Taliban" silahlısı da Şimal İttifaqı tərəfindən ələ keçirildi və daha sonra bu silahlıların öldürüldüyü bildirildi.
"Əl-Qaidə" ilə əlaqəli bir çox döyüşçü "Taliban"a qoşuldu və bütün qüvvələr və təşkilatın yeni üzvləri ilə birlikdə 1998-ci ilin avqustunda yenidən Məzari-Şərifə hücum etdi.
Bu dəfə şəhəri ələ keçirməyi bacaran qrup sadə vətəndaşlar da daxil olmaqla bir çox insanı ya öldürdü, ya da edam etdi. Xüsusilə azsaylı etnik qruplara mənsub insanlar kütləvi şəkildə qətlə yetirildi. Məzhəb siyasətini tətbiq edən "Taliban" İranın Məzari-Şərifdəki konsulluğuna hücum edərək 9 İran diplomatını və bir jurnalisti öldürdü.
Analitiklərin fikrincə, "Taliban" əvvəlki il Məzari-Şərifi ələ keçirdikdən sonra qisasını aldı.
Bir çox insanın evi və avtomobili ya qarət edildi, ya da yandırıldı.Təşkilat 1998-ci ildə Əfqanıstanın 90 faizini nəzarətə götürdü. Yalnız Şah Məsudun nəzarətində olan Pəncşir bölgəsi müxalifətin əlində qaldı.
"Taliban"ın səlahiyyətləri alındı
ABŞ-da "11 Sentyabr" hücumlarından sonra ölkə rəhbərliyi "Taliban"dan "Əl-Qaidə" lideri Usama bin Ladeni təhvil verməsini istədi. "Taliban" Ladeni "qonaq" olduğu səbəbiylə təhvil verməyəcəklərini bildirdi.
Bunun üzərinə ABŞ Şimal İttifaqının dəstəyi ilə 7 oktyabr 2001-ci ildə "Taliban" əleyhinə əməliyyata başladı. Paytaxt Kabil da daxil olmaqla bütün şəhərlərini itirən təşkilat qısa müddətdə Qəndəhara çəkildi. Sonra da buranı itirdi və dağlara çəkilmək məcburiyyətində qaldı.
2002-ci ildən sonra təşkilat partizan taktikası ilə ABŞ və Qərbin dəstəklədiyi Kabil hökumətinə qarşı mübarizəyə başladı.
Təşkilat sıradan çıxarıla bilmədi
20 illik Amerika işğalından sonra hələ də öz adını qoruyub saxlayan "Taliban" ABŞ-ın mövcudluğunun bitməsini və bütün xarici qüvvələrin ölkədən çıxarılması üçün çalışıb.
Son 40 ildə işğallardan və vətəndaş müharibələrindən yorulan xalqın yeni qanlı müharibəyə dözə bilməyəcəyini nəzərə alsaq, həm Əfqanıstan xalqı, həm də mərkəzi hökumət taliblərin sülh masasında oturmasını istəyir. Yenə əfqanlar təşkilatın siyasi partiyaya çevrilməsini və seçkilərə girməsini tələb edirlər.
"Taliban" ordusunda neçə nəfər var?
NATO tərəfindən 20 ildir təlim keçmiş 300 minlik Əfqanıstan ordusuna qarşı, 60 minlik bir "Taliban" ordusu var. Təşkilat ölkənin əsas şəhərlərini və paytaxtı ələ keçirdikdən sonra artıq Əfqanıstan ordusundan da güclü bir "Taliban" mövcuddur.
Bəzi mənbələrə görə, 2021-ci ildə təşkilatın 75 000 döyüşçünün olduğu təxmin edilir.
"Taliban"ın məqsədi nədir?
Mütəxəssislərin fikrincə, bu sualın cavabı çox sadədir: 2000-ci illərin əvvəllərində itirilmiş gücünü bərpa etmək.
Stanford Universitetinin akademiki, Əfqanıstan üzrə mütəxəssis Robert Crews qeyd edir ki, təşkilat şəriəti ölkəyə qaytarmaq və parlamenti ləğv etmək istəyir.
"Taliban" hakimiyyətə gəldikdən sonra Qərb qoşunlarının ölkəni tərk etməsini, Əfqanıstanda sülh və təhlükəsizliyi bərpa etməyi və öz şəriət qanunlarını tətbiq etməyi qarşısına məqsəd qoyduğunu söyləyir.
Lideri
2016-cı ildən təşkilatın lideri Mevlevi Hibetullah Axundzadədir. Ahundzadə Mevlevi titulundan istifadə edir. O, 2016-cı ilin may ayında pilotsuz təyyarənin hücumu nəticəsində ölən Ahtar Mansuru əvəz edərək "Taliban" lideri oldu. Bundan əlavə, təşkilat Axundzadəyə iki sələfinin istifadə etdiyi "möminlərin əmiri" mənasını verən amir-əl-mumin ləqəbini verdi. 3 iyun 2020-ci ildə COVID-19 səbəbiylə öldüyü iddia edildi. Lakin "Taliban" rəsmiləri bu iddianı təkzib ediblər.
"Taliban" Kabilə daxil oldu
Radikal "Taliban" hərəkatı avqustun 15-də Əfqanıstanın bütün ərazisində vəziyyətə nəzarəti ələ aldığını elan edib. Təşkilat Kabildəki prezident sarayını ələ keçirdikdən sonra Əfqanıstanda müharibənin başa çatdığını elan edib. Bu barədə "Taliban"ın sözçüsü Məhəmməd Naim açıqlama verib. O, "Taliban"ın təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşamaq istəmədiyini söyləyib.
Naim hərəkatın şəriət qanunlarına əsasən, qadın və azlıqların hüquqlarına və söz azadlığına hörmətlə yanaşacağını bildirib.
"Bu gün əfqan xalqı və mücahidlər üçün böyük bir gündür. 20 ildir səylərinin və verdikləri qurbanlarının bəhrəsini gördülər. Allaha şükürlər olsun ki, ölkədə müharibə bitdi", - "Taliban" sözçüsü qeyd edib.
Elə həmin gün də Əfqanıstan prezidenti Əşrəf Qani istefa verib, həyat yoldaşı, övladları və iki köməkçisi ilə birgə Kabildən Tacikistana uçub, oradan isə Omana gedib.
Akqabay /publika.az